Woda zajmuje ponad 70% powierzchni Ziemi. Zaledwie 2,5% jej zasobów stanowią wody słodkie, a tylko 0,6% to wody słodkie będące źródłem wody pitnej. Dostęp do niej jest jednak utrudniony ze względu na nierównomierne rozmieszczenie i nieracjonalne gospodarowanie. 40% obszarów powierzchni Ziemi oraz 2,1 mld osób ma utrudniony dostęp do czystej wody pitnej. W Europie ponad 100 mln nie ma dostępu do czystej wody pitnej. Prognozowany do 2050 roku wzrost liczby ludności w skali świata oznacza wzrost zapotrzebowanie na wodę aż o 55%.
Zasoby wody
Zasoby wodne Polski w porównaniu do innych państw europejskich są niewielkie. Składają się na nie w 70% wody powierzchniowe, a w 30% wody podziemne. Średnia roczna ilość wody przypadająca na jednego mieszkańca Polski wynosi zaledwie ok. 1600 m3 (co wskazuje na zagrożenie stresem wodnym). Jest ona 2,5 razy mniejsza od średniej europejskiej i 4,5 razy mniejsza od przeciętnej dla świata. Przyczyną niedoborów wody jest niska i zróżnicowana przestrzennie suma opadów atmosferycznych, dość duże parowanie, a także niewystarczające retencjonowanie wody. Suma opadów w Polsce wynosi zaledwie ok. 600 mm (od 500-550 mm w pasie nizin do około 1100 mm w rejonach górskich i podgórskich). Pojemność zbiorników retencyjnych pozwala na zatrzymanie jedynie 6% rocznego odpływu wód. Dodatkowym czynnikiem niekorzystnie wpływającym na zasoby wodne kraju są występujące coraz częściej bezśnieżne zimy.
Klimatyczny bilans wodny
Miernikiem niedoboru (lub nadmiaru) wody jest tzw. klimatyczny bilans wodny (KBW), będący różnicą pomiędzy sumą opadów a ewapotranspiracją. W okresie od 21 maja do 20 lipca 2024 roku średnia wartość KBW dla kraju, była ujemna i wynosiła -64 mm. Największe niedobory wody od -160 do -209 mm notowano na obszarze Nizin Mazowieckiej i Podlaskiej, na Wyżynie Lubelskiej, Polesiu oraz w Kotlinie Sandomierskiej. Na południu kraju oraz w Polsce zachodniej i północno-zachodniej deficyt wody był najmniejszy od -50 do -119 mm. Na pozostałym terytorium kraju notowano braki wody dla roślin uprawnych od -120 do -159 mm.
Z gospodarczego i środowiskowego punktu widzenia ogromne znaczenia ma także jakość wody. Klasyfikujemy ją według czystości: pierwsza (wody zdatne do picia – 1% skażenia), druga (wody wykorzystywane w rekreacji i hodowli zwierząt – 6% skażenia), trzecia (wody wykorzystywane w przemyśle i nawadnianiu pól – 33% skażenia) oraz wody pozaklasowe (o wskaźniku 60% skażenia). W Polsce zaledwie 1,8% rzek posiada wodę klasy pierwszej, a prawie 31% prowadzi wody pozaklasowe. Jeziora w większości posiadają wody drugiej i trzeciej klasy.
Gospodarka
Głównym źródłem zaopatrzenia gospodarki narodowej są wody powierzchniowe. Ich pobór sięga ok. 7,4 km³, zaś pobór wód podziemnych wynosi ok. 1,8 km³. Rejony największych, stałych niedoborów wody pokrywają się z obszarami dynamicznej urbanizacji, intensywnego rozwoju przemysłu oraz terenami użytkowanymi rolniczo. Przemysł odpowiada w Polsce za ok. 74% poboru wody (głównie na potrzeby procesów produkcyjnych, chłodzenia lub jako nośnik ciepła). Gospodarstwa domowe mają ok. 14% udział w poborze wody (zużywamy średnio ok. 150 litrów wody na osobę dziennie, z czego około 148 litrów trafia do kanalizacji, a zaledwie 2 litry są spożywane). Rolnictwo wykorzystuje zaś ok. 12% wód, głównie na cele produkcji roślinnej, nawadniania pól, pojenia zwierząt oraz utrzymania stawów hodowlanych.
Susza
Susza jest zjawiskiem wieloetapowym. Suszy atmosferycznej, wynikającej z długich okresów bezopadowych, towarzyszą wysokie temperatury i mała wilgotność powietrza. Jej następstwem jest susza glebowa, charakteryzująca się niedoborem wody dostępnej dla roślin i susza hydrologiczna, podczas której przepływy w rzekach spadają poniżej wieloletnich wartości średnich oraz susza hydrogeologiczną, której wyznacznikiem jest ograniczony dostęp do wód podziemnych. Co do zasady, susza na ziemiach polskich pojawiała się średnio co 4-5 lat, ale te ekstremalne co 100-150 lat. W ostatnich latach mamy jednak do czynienia z intensyfikacją tego zjawiska. Przyczyna tkwi w zmianach klimatycznych, będących następstwem działalności gospodarczej i degradacji środowiska, które z kolei prowadzą do obniżenia retencji gruntowej, przyspieszenia odpływu i obniżenia poziomu wód podziemnych, a w konsekwencji stepowienia krajobrazu. Problem ten dotyka już ok. 20 % kraju (gównie dotyczy to Wielkopolski, Kujaw i Pomorza). Postępująca, stopniowa degradacji gleb i utrata przez nie walorów rolniczych prowadzi do spadku plonów. Aby zahamować te niekorzystne tendencje niezbędne są inwestycje w zakresie kształtowania tzw. małej retencji wodnej.
Monitoring
Monitoringiem suszy rolniczej w Polsce zajmuje się Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa – Państwowy Instytut Badawczy w Puławach). Obejmuje on następujące grupy i gatunki roślin: zboża ozime i jare, kukurydzę na ziarno i kiszonkę, rzepak i rzepik, ziemniaki, buraki cukrowe, chmiel, tytoń, warzywa gruntowe, drzewa owocowe, krzewy owocowe, truskawki, rośliny strączkowe. W wyniku występujących w lipcu 2024 roku warunków wilgotnościowych, stwierdzono wystąpienie suszy rolniczej na terytorium ośmiu województw (tj. podlaskiego, mazowieckiego, lubelskiego, łódzkiego, podkarpackiego, warmińsko-mazurskiego, wielkopolskiego), powodującej straty (przynajmniej o 20% w stosunku do plonów uzyskanych w przeciętnych wieloletnich warunkach pogodowych) w plonach 12 upraw.
Pomoc suszowa
Od 18 lipca 2024 r. za pośrednictwem uruchomionej przez MRiRW aplikacji “suszowej” można składać wnioski o odszkodowania za poniesione straty. W zależności od stopnia uszczerbku w plonach stawki pomocy ustalono w następującej wysokości:
- 1000 zł/ha – dla upraw, w których straty przekroczyły 70% plonu,
- 500 zł/ha – dla upraw z uszczerbkiem wynoszącym między 30% a 70% plonu,
- 250 zł/ha – dla wieloletnich użytków zielonych, w których straty wyniosły między 30% a 70%.
