Polska gospodarka i rolnictwo zmienia się. Ze względu na zwiększenie roli troski o środowisko i konkurencyjność wzrasta m.in. znaczenie dostępności do zdrowej żywności, sprzedawanej bezpośrednio przez producentów – rolników. Jedną z takich inicjatyw jest działanie od pola do stołu, czyli sprawiedliwy, zdrowy i przyjazny środowisku system żywnościowy. Strategia ta ma na celu m.in. zwiększenie bezpieczeństwa żywnościowego sprzedawanej żywności. W Polsce, bardzo ważną odpowiedzią na strategię od pola do stołu jest wprowadzenie i rozwój tzw. rolniczego handlu detalicznego.
Rolniczy handel detaliczny – co to takiego?
Jak możemy przeczytać na stronie internetowej Głównego Inspektoratu Weterynarii (zobacz więcej: https://www.wetgiw.gov.pl/handel-eksport-import/rolniczy-handel-detaliczny), rolniczy handel detaliczny (w skrócie RHD) to jedna z form handlu detalicznego, dla której w polskim porządku prawnym przyjęto odrębne uregulowania w zakresie nadzoru organów urzędowej kontroli żywności oraz wprowadzono określone preferencje podatkowe. W ramach takiego handlu możliwe jest m.in. przetwórstwo i zbywanie wytworzonej żywności konsumentom końcowym, a także, od dnia 1 stycznia 2019 r., na rzecz zakładów prowadzących handel detaliczny z przeznaczeniem dla konsumenta finalnego, zlokalizowanych na ograniczonym obszarze. Chodzi tu o sprzedaż zróżnicowanego asortymentu produktów takich jak np. przetwory, miody, wędliny, nabiał i wiele innych. Gospodarstwa rodzinne mogą rozpocząć działalność w ramach rolniczego handlu detalicznego po uprzedniej rejestracji (bez obowiązkowego zatwierdzenia) u powiatowego lekarza weterynarii (produkty pochodzenia zwierzęcego lub żywność zawierająca jednocześnie środki spożywcze pochodzenia niezwierzęcego i produkty pochodzenia zwierzęcego, tj. żywność złożona). Dodatkowo pamiętać należy o obowiązku rejestracji działalności u Powiatowego Inspektora Sanitarnego jeżeli RHD w przypadku produktów niezwierzęcych rejestracji
Regulacje dotyczące rolniczego handlu detalicznego zostały określone w ustawie z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia. Produkcja i zbywanie żywności w ramach RHD:
- mogą być dokonywane w ilościach dostosowanych do potrzeb konsumentów,
- nie mogą stanowić zagrożenia dla bezpieczeństwa żywności i wpływać niekorzystnie na ochronę zdrowia publicznego,
- podlegają nadzorowi organów odpowiednio Państwowej Inspekcji Sanitarnej albo Inspekcji Weterynaryjnej.
Zbywanie żywności w ramach rolniczego handlu detalicznego jest również możliwe do pośredników. Jednak pod pewnymi warunkami np. sprzedaż do zakładów prowadzących handel detaliczny z przeznaczeniem dla konsumenta finalnego odbywa się, jeżeli zakłady te są zlokalizowane na obszarze województwa, w którym ma miejsce prowadzenie produkcji tej żywności w ramach rolniczego handlu detalicznego, lub na obszarach powiatów lub miast stanowiących siedzibę wojewody lub sejmiku województwa, sąsiadujących z tym województwem (art. 44a ust 2. Ustawy). Z kolei w załącznikach do Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie maksymalnej ilości żywności zbywanej w ramach rolniczego handlu detalicznego oraz zakresu i sposobu jej dokumentowania, została określona maksymalna ilość żywności zbywana rocznie w ramach rolniczego handlu detalicznego (np. dla surowców pochodzenia niezwierzęcego czy żywności pochodzenia niezwierzęcego). Z RHD łączą się też określone, wspomniane już wcześniej, preferencje natury podatkowej. Otóż, sprzedaż produktów przetworzonych w ramach RHD jest zwolniona z opodatkowania podatkiem dochodowym od osób fizycznych do kwoty 100 000 zł (art. 21 ust. 1 pkt 71a ustawy z dnia 26 lipca 1991 roku o podatku dochodowym od osób fizycznych). Dodatkowo, w ustawie z dnia 6 marca 2018 roku – Prawo przedsiębiorców czytamy, że tej ustawy nie stosuje się do działalności rolników w zakresie sprzedaży, o której mowa w art. 20 ust. 1c ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, czyli właśnie do RHD.
Ryzyko w rolniczym handlu detalicznym
Rolnicy oferujący produkty „od pola do stołu”, także w ramach RHD, zwiększając swoją produkcję poprzez rozwój liczby oferowanych produktów oraz zwiększenie stopnia ich przetworzenia , zwiększają zyskowność swojej produkcji Jednak, dokonuje się to przy wzroście ryzyka wynikającego ze zwiększania produkcji, w tym także i w ujęciu jakościowym. Chodzi tu przede wszystkim o możliwość wyrządzenia szkód bezpośrednim konsumentom. Szkody takie przyjmować będą postać przede wszystkim szkód na osobie (np. spowodowanie rozstroju zdrowia na skutek zatrucia pokarmowego). Powyższe szkody mogą także dotyczyć nienależytego wykonania umowy z nabywcą produktów. Tymczasem wysokość szkód spowodowanych przez produkty pochodzące z RHD może być bardzo duża i, co ważniejsze, ze względu na swój charakter mogą to być szkody masowe. Wystarczy podać przykład zatrucia salmonellą w jednej z warszawskich kawiarni. Sąd, tylko jednej z poszkodowanych osób, przyznał 13 tys. złotych odszkodowania i zadośćuczynienia z tytułu zatrucia (więcej zobacz A. Kuźniar, Warszawski sąd wydał kolejny wyrok w sprawie zbiorowego zatrucia w „Green Caffe Nero”, https://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/artykuly/1494356,warszawski-sad-wydal-kolejny-wyrok-ws–zbiorowego-zatrucia-w-green-caffe-nero.html). Dodatkowo, ze względu na możliwość sprzedawania tych produktów poprzez „zakłady prowadzące handel detaliczny”, ewentualne szkody będą obejmować nie tylko bezpośrednich konsumentów, ale także i tych pośredników. Ostatecznie, odpowiedzialność związana z RHD może pojawić się zarówno w przypadku odpowiedzialności kontraktowej, jak i deliktowej, na zasadzie winy oraz ryzyka (w tym odpowiedzialności za produkt).
Czy szkody takie nie są jednak objęte obowiązkowym ubezpieczeniem OC rolnika?
Istnieją co do tego poważne wątpliwości. Otóż, obowiązkowe ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej rolników (OC rolnika) obejmuje wyłącznie szkody związane z posiadaniem gospodarstwa rolnego. Teoretycznie, handel żywnością w ramach RHD można zakwalifikować jako „dostawę towaru” w rozumieniu art. 53 pkt 3 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych. Skutkowałoby to objęciem tej działalności zakresem obowiązkowego ubezpieczenia OC rolnika, jednak pod warunkiem uznania, że RHD jest związane z posiadaniem gospodarstwa rolnego. Ze względu na konieczność rejestracji rolniczego handlu detalicznego, odmienne formy opodatkowania, a także spełnianie odmiennych warunków fitosanitarnych można jednak przypuszczać, że ubezpieczyciele – podobnie jak ma to miejsce w przypadku określonych sytuacji dotyczących zwierząt gospodarskich – mogą uznawać tę działalność za wykraczającą poza standardowe czynności związane z posiadaniem gospodarstwa rolnego. A to oznacza brak ochrony w ramach ubezpieczenia OC rolnika, czego, w naszym przekonaniu, wiele osób wytwarzających produkty w ramach RHD nie jest świadoma.
Dodatkowe ubezpieczenie dla RHD
Z opisanych powyżej względów, analizując problem odpowiedzialności rolnika podejmującego działalność w zakresie RHD, wysunęliśmy postulat, zgodnie z którym działalność taka powinna zostać objęta ochroną ubezpieczeniową w ramach odrębnego produktu OC (produktu skonstruowanego w sposób uwzględniający specyfikę RHD). W szczególności chodzi tu o spełnienie podstawowego warunku, że jeżeli ubezpieczony rolnik jest odpowiedzialny za wady produktów wytworzonych w ramach RHD i w myśl obowiązujących przepisów prawa zobowiązany jest do naprawienia wyrządzonych z tego tytułu szkód, to odpowiedzialność ponosić będzie też zakład ubezpieczeń. Stąd, z niemałą satysfakcją odnotować należy, że na rynku ubezpieczeniowym pojawiły się produkty takie właśnie jak oferowane przez Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych „TUW.” ubezpieczenie „Bezpieczna Zagroda”, gdzie, w jednej z klauzul dodatkowych, ujęto możliwość ubezpieczenia ryzyk związanych z prowadzeniem RHD. Jest to ważne, nie tylko z powodu wsłuchania się ubezpieczycieli w potrzeby sektora rolniczego czy postulaty nauki, ale szczególnie ze względu na zwiększenie potencjału rozwojowego RHD w Polsce. Jednak, co najważniejsze, ubezpieczenie to pomoże rolnikowi w nieponoszeniu kosztów związanych z powstałą szkodą – wypłatą świadczenia poszkodowanym zajmie się bowiem zakład ubezpieczeń.
dr hab. Damian Walczak, prof. UMK – Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Katedra Zarządzania Finansami; doradca podatkowy
*Opracowano na podstawie, D. Walczak, M.P. Ziemiak, Odpowiedzialność cywilna podmiotów rolniczego handlu detalicznego i możliwości jej ubezpieczenia, Wiadomości Ubezpieczeniowe 2/2023, s. 27-44.
Jeżeli chcesz dowiedzieć się więcej o RHD i związanej z nim odpowiedzialności zapoznaj się z powyższym artykułem:
Odpowiedzialność cywilna podmiotów rolniczego handlu detalicznego i możliwości jej ubezpieczenia
