Przystąpienie Polski do UE miało historyczne, wręcz fundamentalne, znaczenie dla funkcjonowania całej gospodarki, w tym także rolnictwa i przemysłu spożywczego. Zmiana uwarunkowań ekonomicznych i instytucjonalnych wynikała m.in. z objęcia Polski pełnym zakresem unijnego dorobku prawnego „acquis commuanutaire” (także Wspólnej Polityki Rolnej), wdrożenia podstaw programowania strategicznego oraz otwarcia rynków zagranicznych dla swobodnego przepływu dóbr i usług.
Okres 20 lat członkostwa w UE to okres stabilnego rozwoju polskiej gospodarki żywnościowej, którego źródłem były m.in: swobodny dostęp do wspólnego rynku liczącego ponad 500 mln konsumentów, wsparcie finansowe z funduszy strukturalnych UE, poprawa konkurencyjności i innowacyjności podmiotów gospodarczych, rozwój przedsiębiorczości i wzrost dochodów, rosnąca wymiana handlowa, poprawa jakości i bezpieczeństwa żywności, wielofunkcyjny i zrównoważony rozwój obszarów wiejskich i rolnictwa.
Finanse
W latach 2004-2024 transfer środków finansowych ogółem z budżetu UE do Polski przekroczył 245 mld Euro, przy zapłaconej składce członkowskiej ok. 84 mld Euro. Finansowy bilans korzyści z członkostwa Polski w UE sięgnął na koniec 2023 roku ok. 162 mld Euro (tj. 650 mld zł). W ramach WPR do rolnictwa trafiło ok. 75 mld Euro. W efekcie sektor rolny jest największym finansowym beneficjentem integracji z UE. Jego udział w transferach finansowych ogółem przekracza 30%, a w dodatnim saldzie przepływów sięga 46%.
W porównaniu z okresem przedakcesyjnym, po 2004 r. nastąpił blisko 2,5-krotny wzrost wydatków przeznaczonych na cele rozwojowe w sektorze rolno-spożywczym i na obszarach wiejskich. Źródłami finansowania tego rozwoju są bezpośrednie inwestycje zagraniczne, fundusze własne i kredyty oraz środki publiczne pochodzące z budżetu krajowego i budżetu UE. W okresie 2004-2024 krajowy budżet rolny wzrósł z ok. 6 mld zł do blisko 25 mld zł. W podobnym wymiarze nastąpił wzrost nakładów na sektor rolno-spożywczy i obszary wiejskie z funduszy WPR (średnio ok. 18,5 mld zł rocznie). Dodatkowo do rolnictwa trafiają dopłaty do KRUS (ok. 17,5 mld zł średniorocznie). W konsekwencji udział wydatków inwestycyjnych na rolnictwo i obszary wiejskie w wydatkach budżetu państwa zwiększył się z 40% do ok. 65%.
Dominujące znaczenie w przyciąganiu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do sektora rolno-spożywczego odgrywa przemysł spożywczy. Na koniec 2022 r. do tego przemysłu napłynęły ok. 13,1 mld euro BIZ, tj. ponad czterokrotnie więcej niż na koniec 2003 r. (3,1 mld euro). Wartość BIZ w rolnictwie na koniec 2022 przekroczyła 1,0 mld euro.
Struktury rynkowe
W okresie członkostwa w UE nastąpiły duże zmiany strukturalne, których wyrazem jest koncentracja struktur produkcyjnych i handlowych we wszystkich ogniwach łańcucha dostaw. Liczba gospodarstw rolnych zmniejszyła z 1,8 do 1,3 mln (dotyczy to szczególnie podmiotów najmniejszych do 5 ha UR). Równocześnie wzrosła wielkość ekonomiczna przeciętnego gospodarstwa rolnego. W strukturze przeważają gospodarstwa o wielkości ekonomicznej do 8 tys. euro standardowej produkcji. Wzrosło jednak znaczenie gospodarstw silniejszych ekonomicznie (grupa ta szacowana jest na ok. 300 tys. wyspecjalizowanych podmiotów). Średni dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego na osobę pełnozatrudnioną wzrósł nominalnie z 13 do blisko 68 tys., a udział dopłat operacyjnych w dochodach gospodarstw rolnych przekroczył 35% w 2022 r.
W przemyśle spożywczym przemiany własnościowe uległy w większości zakończeniu. Aktualnie trwają procesy koncentracji produkcji, w tym w niektórych branżach powstały oligopolistyczne struktury. W sferze dystrybucji wzrasta siła przetargowa dużych sieci handlu detalicznego, rozwój rynku hurtowych oraz wyspecjalizowanych podmiotów w handlu zagranicznym. Krótkie łańcuchy dostaw – sprzedaż bezpośrednia i rolniczy handel detaliczny – pomimo wsparcia publicznego – wciąż odgrywają niewielką rolę na rynku żywności.
Integracja rynku krajowego z rynkiem światowym
Dzięki przystąpieniu do UE Polska stała się dużym eksporterem netto żywności. W latach 2004-2023 wartość polskiego eksportu produktów rolno-spożywczych wzrosła blisko 10-krotnie, z 5,2 do 51,8 mld euro. Wartość dodatniego salda obrotów handlowych tymi produktami zwiększyła się ponad 22-krotnie, osiągając w 2023 r. poziom 18,6 mld euro. Sprzedaż na rynku unijnym stała się głównym źródłem rosnącej nadwyżki w handlu rolno-spożywczym Polski. W 2023 r. aż 15% wpływów z eksportu ogółem pochodziło ze sprzedaży produktów rolno-spożywczych.
Wysoka dynamika handlu zagranicznego i rosnący jego udział w bilansach rynkowych skutkowały silną integracją rynku krajowego z rynkami międzynarodowymi. Wyrazem tego są analogiczne kierunki zmian światowych i krajowych cen żywność. Transmisja światowych cen na krajowe ceny odbywa się za pośrednictwem rynku unijnego. Decyduje o tym duży udział UE w strukturze geograficznej obrotów polskiego handlu zagranicznego. W 2020 r. do UE trafiło 80% polskiej żywności sprzedanej za granicę. Po wyjściu Wielkiej Brytanii z UE udział ten obniżył się do 73% w 2023 r. W imporcie relatywnie duże znaczenie mają kraje trzecie (dostawy produktów innych stref klimatycznych i surowców do przetwórstwa).
