Nawozy odgrywają kluczową rolę w produkcji żywności, jakości i wielkości plonów, a także utrzymaniu żyzności gleb. Ze względu na rodzaj i skład chemiczny dzielimy je na naturalne oraz mineralne. Te pierwsze pochodzą z materii organicznej i występują w postaci m.in. obornika, gnojówki, kompostu, resztek roślinnych, nawozów zielonych, biohumusu, innych pochodzenia roślinnego ekstraktów (np. z pokrzywy) lub mączek (np. z alg, bazaltowa). Będąc bogate w mikroelementy, wspomagają one rozwój mikroflory glebowej i poprawiają strukturę gleby. Z kolei nawozy mineralne, zawierają składniki pokarmowe w postaci łatwo przyswajalnych przez rośliny soli mineralnych. Ich stosowanie pozwala poprawić jakość gleb oraz wspomaga wzrost roślin. W zależności od zawartości głównych składników czynnych dzielimy je na:
- azotowe, zawierają azot (N) niezbędny składnik wzrostu roślin i produkcji chlorofilu (np. saletra amonowa, mocznik, azotan amonu),
- fosforowe, zawierają fosfor (P) wspomagający rozwój systemu korzeniowego oraz kwitnienie i procesy energetyczne (np. superfosfat, fosforan amonu),
- potasowe, zawierają potas (K) poprawiający odporność roślin na choroby, jakość plonów i procesy fotosyntezy (np. chlorek potasu czy siarczan potasu),
- magnezowe, zawierają magnez (Mg) wspomagający prawidłowy rozwój roślin i proces fotosyntezy (np. siarczan magnezu),
- wapniowe, zawierają wapń (Ca) regulujący pH i strukturę gleby oraz wspomagający rozwój roślin (np. wapno nawozowe, węglan wapnia).
Produkcja nawozów mineralnych
Do 2022 roku krajowa produkcja nawozów mineralnych utrzymywała się na poziomie przekraczającym 8 mln t (w masie produktu). W roku 2023 odnotowano zauważalny jej spadek do ok. 2 mln ton czystego składnika, a następnie wzrost w roku 2024 do ponad 2,2 mln ton (tj. nadal o ok. ¼ mniej niż w roku 2021). Zmiany wolumenu produkcji wywołane zostały gwałtownymi wzrostami cen gazu (głównego czynnika cenotwórczego w produkcji nawozów azotowych) oraz pozostałych nośników energii. Skutkowało to wzrostem cen nawozów, spadkiem popytu ze strony rolnictwa na nawozy pochodzące z produkcji krajowej oraz spadkiem wolumenu ich produkcji.
Na tle krajów UE Polska zajmuje drugie miejsce (po Niemczech) w produkcji nawozów ogółem oraz pierwsze w produkcji nawozów azotowych i fosforowych. Światowym potentatami w produkcji nawozów pozostają Chiny (ok. 49 mln ton czystego składnika) oraz Rosja (26 mln ton). W strukturze krajowej produkcji dominujący udział mają nawozy azotowe ok. 76%. Udział pozostałych, tj. fosforowych i potasowych to odpowiednio 11% i 13%.
Światowa produkcji nawozów azotowych w mln ton czystego składnika
Zużycie nawozów
Światowe zużycie nawozów mineralnych sięga 195 mln ton czystego składnika. Polskie rolnictwo przez wiele lat zużywało około 1% tej produkcji, tj. ok. 130 kg w przeliczeniu na 1 ha użytków rolnych. Wysokie cen nawozów, optymalizacja nawożenia, rozwój rolnictwa precyzyjnego i ekologicznego oraz coraz częstsze stosowanie nawozów otoczkowych, spowodowały jednak spadek zużycia. W sezonie 2023/2024 średnie nawożenie mineralne w polskim rolnictwie zmniejszyło się do ok. 113 kg (w tym 63 kg N, 19 kg P, oraz 31 kg K). W UE średnie zużycie NPK jest jednak niższe, ok. 85 kg NPK, a poziom ten osiągają m.in. Niemcy i Francja. Największe zużycie nawozów jest w Belgii (ok. 160 kg NPK), Irlandii i Holandii (ok. 130 kg), a najniższe w Portugalii i Grecji (40 kg). Udział Polski w unijnym zużyciu sięga 12% przy 9% udziale w powierzchni użytków rolnych.
Podstawowym problemem w zakresie zrównoważonego gospodarowania składnikami pokarmowymi pozostaje jednak w Polsce zakwaszenie gleb. Dla upraw polowych zalecane proporcje nawożenia to 1,00:0,50:0,98 (N:P:K), a dla trwałych użytków zielonych 1,00:0,46:0,68.
Handel zagraniczny nawozami
Polska, podobnie jak większość krajów UE, jest importerem netto nawozów mineralnych. Z szacunków wynika, że w 2024 r. zaimportowaliśmy rekordowe ok. 4 mln ton, tj. o ok. 25% więcej niż w roku 2023. W polskim imporcie dominują nawozy azotowe, które stanowią ponad 50% masy towarowej. Największy wzrost importu dotyczył jednak nawozów wieloskładnikowych. Ma to związek z optymalizacją kosztów i sposobów nawożenia.
Głównymi dostawcami nawozów do Polski są Rosja (ok. 1/3 masy) oraz Niemcy, Litwa i Białoruś. Ogólna wartość importu w roku 2024 (ok. 1,4 mld Euro) była wyższa o ok. 12% niż w roku 2023, ale równocześnie o ¼ niższa niż w rekordowym pod względem cen roku 2022. Równocześnie Polska jest w UE znaczącym (ok. 10% wolumenu) eksporterem nawozów mineralnych. W 2022 roku zajmowaliśmy (w przeliczeniu na czysty składnik) czwarte miejsce po Niemczech, Niderlandach i Belgii. Głównym kierunkiem eksportu z Polski w 2024 roku były Ukraina (ok ¼ masy nawozu) oraz Niemcy i Czechy.
Ceny nawozów mineralnych na rynku krajowym są silnie skorelowane z tendencjami na rynku światowym. Wynika to z wysokiego poziomu importu i eksportu nawozów oraz uzależnienia produkcji krajowej od importowanych surowców (gazu ziemnego, fosforytów, chlorku potasu).
Handel zagraniczny nawozami mineralnymi w tys. ton masy towarowej
*szacunek
