Przenośne gąbczaste encefalopatie (TSE) to nieuleczalna, śmiertelna choroba neurodegeneracyjna zwierząt i ludzi, wywoływana przez nieprawidłową konformację białka prionowego. Do zwierzęcych TSE należą przede wszystkim: gąbczasta encefalopatia bydła (BSE), trzęsawka owiec i kóz (scrapie; klasyczna i atypowa) oraz przewlekła choroba wyniszczająca jeleniowatych (CWD).
Etiologia i objawy
Czynnik przenośnego gąbczastego encefalopatie nie wykazuje cech typowych drobnoustrojów – nie zawiera materiału genetycznego, jest niezwykle odporny na czynniki fizyczne/chemiczne.
Do kluczowych objawów gąbczastej encefalopatii bydła (BSE) należą: zmienność zachowania, nadpobudliwość lub apatia, ataksja, zaburzenia równowagi, utrata masy ciała przy zachowanym apetycie; w końcowym okresie – zaleganie i śmierć. Klasyczne BSE cechuje się typowym wzorcem neuropatologii i istotnym znaczeniem zoonotycznym, natomiast formy atypowe występują sporadycznie u krów starszych i nie zmieniają statusu epizootycznego kraju. Klasyczna BSE jest istotna także z punktu widzenia zdrowia publicznego (związek z wariantem choroby Creutzfeldta-Jakoba u ludzi).
Trzęsawka owiec i kóz cechuje się intensywnym świądem (zwierzęta ocierają się o elementy otoczenia), drapaniem, otarciami wełny, drżeniem mięśni, zaburzeniami równowagi, postępującym wychudzeniem. Istotnym czynnikiem podatności jest wariant genu PRNP – dlatego w hodowli owiec stosuje się selekcję genotypową.
W przewlekłej chorobie wyniszczającej jeleniowatych obserwuje się apatię, ślinotok, wychudzenie, zaburzenia neurologiczne; choroba szerzy się także środowiskowo, co utrudnia jej eradykację.
Wpływ na chów i hodowlę zwierząt
TSE generują koszty bezpośrednie związane z ubojem z nakazu/likwidacją sztuk, utylizacją SRM, stratami hodowlanymi a także koszty pośrednie w postaci ograniczenia handlowego, dodatkowych wymogów nadzoru, selekcji genetycznej.. Utrzymanie przez Polskę „statusu kraju o znikomym ryzyku BSE” (WOAH) przyniosło korzyści w handlu i obniżeniu kosztów nadzoru (m.in. możliwość racjonalizacji zakresu badań i odzysku części produktów), co oficjalnie komunikował Główny Lekarz Weterynarii po nadaniu statusu w 2017 r. Pośrednio TSE wpływają na zaufanie konsumentów i zdolność eksportową. W Polsce nadanie statusu WOAH (2017) wiązało się z zwiększeniem możliwości handlowych i zmniejszeniem wydatków nadzorowych, co przełożyło się na lepszą pozycję wołowiny na rynkach.
Występowanie w Polsce
Polska posiada najwyższy status – znikomego ryzyka według WOAH. Ostatni potwierdzony przypadek klasycznego BSE w Polsce wystąpił w 2012 r. W 2019 r. potwierdzono pojedynczy przypadek atypowego BSE (typ L) u krowy – zdarzenie to, zgodnie z zasadami WOAH/UE, nie wpływa na status kraju. Organy weterynaryjne podkreślają, że atypowe BSE pojawia się sporadycznie u krów starszych. Sporadyczne przypadki scrapie wykrywane są w ramach monitoringu owiec i kóz, zwłaszcza wśród zwierząt starszych oraz padłych z niewyjaśnionych przyczyn. Przypadki notowane są incydentalnie, a działania hodowlane obejmują zarządzanie genetyczną podatnością. W Polsce obowiązuje program monitoringu CWD jeleniowatych (od 2018 r.) – jego cel to potwierdzenie lub wykluczenie występowania choroby.
Zwalczanie i profilaktyka
W Polsce przepisy unijne są stosowane bezpośrednio, a nadzór i wykonywanie środków spoczywa na Inspekcji Weterynaryjnej (GLW/PLW). Badania przesiewowe TSE prowadzone są w laboratoriach urzędowych Inspekcji Weterynaryjnej, a rolę krajowego laboratorium referencyjnego pełni Państwowy Instytut Weterynaryjny – PIW w Puławach. Decyzje o stwierdzeniu przypadku TSE wydaje Powiatowy Lekarz Weterynarii na podstawie prawa UE i krajowego. Wówczas stosuje się ograniczenie przemieszczania zwierząt i produktów ze stada/obiektu, ubój z nakazu/ubój z konieczności lub zabicie zwierząt wskazanych w decyzji, a także Inspekcja Weterynaryjna komunikuje zdarzenia i prowadzi dochodzenia epizootyczne.
Ważną rolę odgrywa profilaktyka na poziomie gospodarstwa i łańcucha żywnościowego:
- bezwzględne przestrzeganie zakazów paszowych; w gospodarstwach wielogatunkowych – ścisłe rozdzielenie pasz, zapobieganie skażeniu krzyżowemu,
- bioasekuracja i dobrostan w kontekście ograniczenia kontaktu z padliną/łożyskami, właściwa utylizacja odpadów zwierzęcych, kontrola ruchu osób i sprzętu,
- zarządzanie genetyczne w stadach owiec/kóz; preferencje hodowlane dla genotypów PRNP o obniżonej podatności.
Odszkodowania
W Polsce obowiązuje system odszkodowań z budżetu państwa za zwierzęta zabite lub poddane ubojowi z nakazu organów Inspekcji Weterynaryjnej oraz za produkty/środki zniszczone w związku ze zwalczaniem chorób zakaźnych (w tym TSE). Wysokość odszkodowania odpowiada wartości rynkowej zwierząt/produktów, ustalanej na podstawie co najmniej trzech niezależnych wycen z rynku lokalnego. Jeżeli rolnik nie spełnił określonych obowiązków i odszkodowanie nie przysługuje, możliwe jest przyznanie zapomogi do 2/3 wartości rynkowej.
Podsumowanie
Przenośne gąbczaste encefalopatie (TSE) stanowią rzadkie, lecz istotne zagrożenie dla chowu przeżuwaczy. W Polsce skuteczne wdrożenie prawa UE, utrzymywanie surowych standardów SRM i zakazów paszowych, sprawny nadzór laboratoryjny (PIWet-PIB) oraz przejrzyste mechanizmy odszkodowawcze minimalizują ryzyko i koszty. Polska utrzymuje stabilną sytuację epizootiologiczną – brak klasycznego BSE od 2012 r. Kluczowe znaczenie ma ścisły nadzór nad paszami i przestrzeganie przepisów paszowych, monitoring stada, natychmiastowe zgłaszanie podejrzeń, bioasekuracja. Dzięki temu polska produkcja utrzymuje stabilny profil bezpieczeństwa, a ryzyko epizootyczne związane z TSE – na bardzo niskim poziomie.
